Từ Bộ Quốc dân Kinh tế tới Bộ Công Thương: Bộ mũi nhọn trong toàn bộ sự phát triển của đất nước

Bộ mũi nhọn

Thưa nhà sử học Dương Trung Quốc, sự có mặt của Bộ Quốc dân Kinh tế trong Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa mang ý nghĩa như thế nào?

Nhà sử học Dương Trung Quốc: Bộ Quốc dân Kinh tế là Bộ có mặt ngay trong Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Nghiên cứu quá trình 80 năm tồn tại từ Bộ Quốc dân Kinh tế đến Bộ Công Thương, có thể khẳng định đây là Bộ có sự thay đổi nhiều nhất về tổ chức, sáp nhập nhiều nhất, có nhiều biến động nhất về tổ chức, cơ cấu, chức năng, là Bộ mũi nhọn trong toàn bộ sự phát triển của đất nước.

Bộ Quốc dân Kinh tế như tên gọi của nó đề cập đến các vấn đề của đời sống, sản xuất ra của cải vật chất, mang lại sự giàu có cho công dân, cho các tổ chức sản xuất, cho các doanh nghiệp và cho Nhà nước. Nên ngay từ lúc đầu nó không mang tên là Bộ Công Thương mặc dù khi đó Bác Hồ gọi các nhà hoạt động trên lĩnh vực kinh doanh là các nhà Công Thương.

Trong suốt thời kỳ chống Pháp, chúng ta vẫn xây dựng kinh tế ở các vùng tự do, kinh tế phục vụ cho cuộc kháng chiến. Từ năm 1950 có thêm kinh tế đối ngoại khi biên giới được mở cửa và thông thương với các nước xã hội chủ nghĩa. Chúng ta không chỉ tiếp nhận viện trợ vũ khí mà cả những vật dụng phục vụ cho đời sống người dân, cho nên Bộ Quốc dân Kinh tế lúc này là Bộ Kinh tế cũng phải chuyển theo xu thế ấy. Đến tháng 5/1951, nghĩa là chỉ sau một thời gian ngắn đã chính thức lấy cái tên gần như được tồn tại đến ngày hôm nay sau rất nhiều thay đổi là Bộ Công Thương.

Di sản cồng kềnh qua nhiều lần tinh gọn

Giai đoạn sau năm 1954 đánh dấu việc tổ chức Bộ Công Thương thành rất nhiều bộ, cơ quan mà con số lên đến trên 10 bộ. Theo ông, điều này phản ánh những thực tiễn gì?

Nhà sử học Dương Trung Quốc: Đến năm 1955 khi miền Bắc đã được giải phóng, công việc đầu tiên là nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là bắt tay tiến hành phục hồi kinh tế. Khi nhắc đến hai từ Công Thương là đã nhìn vào đối tượng làm ra của cải vật chất, tham gia vào phần quan trọng của nền kinh tế. Đó là hai lĩnh vực công nghiệp và thương nghiệp.

Đến năm 1958, khi miền Bắc hoàn thành bước đầu việc khôi phục kinh tế và bước vào cải tạo kinh tế - xã hội thì Bộ Công Thương được tách ra thành Bộ Công nghiệp và Thương nghiệp.

Bộ Công nghiệp tiếp tục phát triển để rồi tách ra thành Bộ Công nghiệp nặng và Công nghiệp nhẹ. Để tập trung chỉ đạo quyết liệt hơn thì Bộ Thương nghiệp tiếp tục được tách ra thành Bộ Nội thương và Ngoại thương. Sự tách này phần nào thể hiện sự phát triển đa lĩnh vực của chúng ta trên quy mô ngày càng lớn, tuy nhiên vẫn trong xu thế chung của quản lý lúc bấy giờ là chúng ta không tập trung mà lại được tách ra để khai thác nguồn nhân lực mà phần lớn là đội ngũ trưởng thành trong thời kỳ kháng chiến.

Những năm 60 của thế kỷ XX, chúng ta một mặt tiếp tục cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, một mặt vẫn tiếp tục phát triển trên cơ sở tạo ra rất nhiều ngành khác nhau. Điều này có thể được chứng minh qua việc bên cạnh các Bộ Công nghiệp nặng và Công nghiệp nhẹ lại xuất hiện mô hình một số tổng cục như: Địa chất, Vật tư, Thủy lợi và Năng lượng. Mô hình này phải chăng để lại một di sản vừa cồng kềnh vừa không tập trung.

Năm 1975 có một sự kiện có thể nói cũng rất quan trọng là phát hiện ra dầu khí nên đã thành lập thêm Tổng cục Dầu mỏ và Khí đốt chỉ sau giải phóng miền Nam có vài tháng. Rồi sự chia tách lại được tiếp tục với năm 1981 là Bộ Điện lực, Bộ Mỏ và Than. Bộ Lương thực thực phẩm lại chia thành Bộ Công nghiệp thực phẩm và Bộ Lương thực. Năm 1983 lại lập Ban Cơ khí và Ban Năng lượng thuộc Chính phủ, thêm nữa là Tổng cục Điện tử và Tin học.

Từ 1986 khi đất nước tiến hành Đổi mới, chúng ta lại chứng kiến xu hướng nhập lại các cơ quan từng là tiền thân của Bộ Công Thương. Để đến 2007 đã hợp nhất Bộ Thương mại và Bộ Công nghiệp thành Bộ Công Thương và trở lại đúng tên gọi như đã có từ năm 1951.

Bắt kịp với thời đại

Từ bước đường hình thành, phát triển mà chúng ta đã đi qua, đã chứng kiến để lại những suy ngẫm gì cho ngày hôm nay, thưa ông?

Nhà sử học Dương Trung Quốc: Kinh tế của chúng ta và toàn cầu lại ở trong thời kỳ thay đổi ghê gớm và năng lực hội nhập của Việt Nam rất mạnh mẽ. Điều này được chứng minh bằng nhiều văn bản hợp tác song phương và đa phương mà Việt Nam có mặt. Đó là sự thay đổi lớn. Nhưng thực tiễn vẫn đòi hỏi sự thay đổi theo tinh thần từ khi có đổi mới là một bộ máy tinh gọn và hiệu quả.

Dịch Covid-19 tác động mạnh mẽ về kinh tế, thị trường tiêu thụ đòi hỏi thay đổi rất nhiều. Cho nên không lấy làm lạ là từ năm 2021 đặt ra vấn đề mà hôm nay chúng ta đang quyết liệt thực hiện là chuyện cải cách hành chính, thậm chí là cách mạng hành chính. Cải cách hành chính cuối cùng cũng vẫn là con người, là đội ngũ cán bộ để có thể phát huy năng lực tích cực, đồng thời phát hiện và từng bước khắc phục những yếu tố bất cập.

Điều này đặt ra từ lâu nhưng để nó trở thành hiện thực thì cần phải có hành động hết sức quyết liệt để đạt mục tiêu. Cho nên công cuộc cải cách bộ máy hành chính đang làm hôm nay cho thấy chúng ta có đủ cơ sở thực hiện được trên nền tảng từ lãnh đạo đến người dân đều nhận ra nguy cơ tụt hậu.

Thực tế đang cần người lãnh đạo sáng suốt, cần bộ máy có hiệu quả, mặt bằng xã hội có kỷ cương. Hai yếu tố không thể bỏ qua được là năng lực bộ máy nhà nước, trách nhiệm cá nhân, vai trò người đứng đầu và kỷ cương xã hội. Nên thời điểm này nói lại câu chuyện lịch sử một bộ như Bộ Công Thương có thể cho thấy rõ, đó vừa là tấm gương phản chiếu nền kinh tế của chúng ta, vừa để thấy đi cùng bắt kịp với thời đại không chỉ là vấn đề nội bộ mà còn là vấn đề toàn cầu, đòi hỏi năng lực rất cao của bộ máy.

Xin cảm ơn nhà sử học Dương Trung Quốc!