Tết của đồng bào Hà Nhì: Di sản văn hóa giữa đại ngàn biên cương

Khi mùa đông chạm ngõ, nơi thượng nguồn sông Đà, bản làng người Hà Nhì lại rộn rã bước vào Tết cổ truyền “Hồ Sự Chà” vừa thiêng liêng, vừa tràn ngập niềm vui. Tết của đồng bào không chỉ là thời khắc sum vầy, tri ân tổ tiên, mà còn là một “cuốn sử sống” lưu giữ tinh hoa văn hóa dân tộc giữa đại ngàn Tây Bắc.

Nơi sắc màu văn hóa tỏa sáng

Chúng tôi có mặt tại bản Ló Na, xã Thu Lũm, tỉnh Lai Châu đúng dịp bà con Hà Nhì đang chuẩn bị cho Tết cổ truyền và Ngày hội văn hóa dân tộc. Trên những sườn núi phủ sương, từng mái nhà trình tường đang được dọn dẹp tinh tươm, khói bếp lam chiều tỏa quyện mùi thơm của xôi nếp. Những người phụ nữ Hà Nhì tất bật chuẩn bị gia vị từ quả múi, trộn cùng muối, ớt, gừng – thứ hương vị đặc trưng chỉ riêng vùng biên này mới có.

Theo chị Mạ Sử Pư, người dân bản Ló Na: “Tết của người Hà Nhì không thể thiếu bánh giầy, bánh trôi và bánh chưng. Mỗi loại bánh mang một ý nghĩa: Bánh giầy là bỏ lại điều đã cũ, bánh trôi là đón điều lành mới, bánh chưng để mời khách, thắt chặt tình thân”.

Trang phục của phụ nữ Hà Nhì rực rỡ sắc đỏ, tất cả đều được thêu tay tỉ mỉ. Khi ánh nắng đầu tiên soi xuống bản, sắc màu ấy như thắp sáng cả vùng núi biên cương, khiến du khách không khỏi say mê.

Năm nay, Tết “Hồ Sự Chà” càng thêm ý nghĩa khi Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch vừa có quyết định công nhận “Diễn xướng Xa Nhà Ca” và “Nghệ thuật Xòe của người Hà Nhì” là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Sự kiện sẽ được tổ chức tại xã Thu Lũm vào ngày 5-6/11 này, hứa hẹn sẽ thu hút đông đảo người dân và du khách tham dự.

Trong không khí hân hoan ấy, những điệu múa xòe vòng, tiếng chiêng trống hòa cùng tiếng khèn lá... tạo nên bản hòa ca núi rừng đầy sức sống. Ẩm thực, trò chơi dân gian, âm nhạc, nghi lễ… tất cả hòa quyện thành bức tranh sinh động về một cộng đồng biết giữ gìn và tự hào về di sản của mình. 

Dịp này, bà con đồng bào Hà Nhì sẽ tham gia hội thi với hơn 100 mâm cỗ truyền thống. Đây cũng là thông điệp về triết lý sống của người Hà Nhì đó là luôn coi trọng lao động, biết ơn thiên nhiên, gắn bó cộng đồng.

Di sản văn hóa phi vật thể giữa đời sống hiện đại

Tết của người Hà Nhì diễn ra vào tháng 10 âm lịch hằng năm, tính từ ngày Thìn đầu tiên của tháng và kéo dài 5 ngày. Với họ, đây là dịp khép lại một năm lao động và bắt đầu chu kỳ mới. Đêm đầu tiên được coi là đêm giao thừa, sáng mùng Một, ai cũng đi lấy nước đầu năm, nghi lễ tượng trưng cho sự khởi đầu may mắn. Họ tin rằng, nguồn nước mới dồi dào là dấu hiệu cho một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt.

Đặc biệt, người Hà Nhì có tục xem gan lợn để đoán vận hạn, mùa màng và sức khỏe trong năm. Nhà nào mổ lợn to là biểu tượng của no đủ, thịnh vượng. Mỗi con lợn Tết thường được chăm sóc suốt cả năm, là kết tinh công sức, niềm tin và lòng thành của gia chủ.

Trong nghi lễ cúng tổ tiên, phụ nữ đóng vai trò trung tâm. Mâm cúng không cầu kỳ nhưng đầy ý nghĩa, các món ăn như bánh giầy, bánh trôi, rượu, muối ớt, cơm, thịt đều do chính tay con cháu làm ra. Nơi thờ bên nội đặt trên đầu giường vợ chồng gia chủ, bên ngoại ở góc bếp, đó là cách bố trí thể hiện sự hài hòa âm dương, gắn kết hai bên gia đình.

Khi Tết kết thúc vào ngày thứ 5 (ngày Thân), bà con tổ chức lễ tạ ơn trời đất, cảm tạ một năm an lành và cầu mong mùa màng bội thu. Với họ, “đi đâu, làm gì cũng phải có trời đất phù hộ” và đó là một niềm tin hồn hậu, nhân văn, bền bỉ qua nhiều thế hệ.

Tết cũng là dịp để trai gái Hà Nhì gặp gỡ, trao duyên. Sau những buổi hát đối, biết bao đôi đã nên vợ chồng, thắp lên mầm sống mới cho bản làng. Người Hà Nhì tin rằng, nếu năm mới bắt đầu bằng tiếng cười, bằng lời ca, bằng sự đoàn kết, thì cả năm sẽ may mắn, thuận hòa.

Trong ngày Tết, họ kiêng cãi vã, kiêng uống rượu say, kiêng ra khỏi bản, tất cả để giữ sự thanh tịnh và bình yên cho khởi đầu năm mới. Những điều tưởng nhỏ nhưng lại phản chiếu chiều sâu văn hóa và đạo lý sống giản dị mà nhân văn.

Giữ hồn di sản giữa dòng chảy hiện đại

Lai Châu hiện có 20 dân tộc anh em cùng sinh sống, trong đó người Hà Nhì chiếm khoảng 4% dân số toàn tỉnh. Trong dòng chảy hiện đại hóa, nhiều giá trị văn hóa truyền thống đứng trước nguy cơ bị lãng quên. Nhưng ở vùng biên viễn này, người Hà Nhì vẫn bền bỉ gìn giữ di sản của mình, như giữ hơi thở của núi rừng.

Thực hiện Nghị quyết số 04-NQ/TU ngày 17/2/2021 của Tỉnh ủy Lai Châu về bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2021–2025, định hướng đến năm 2030, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, chính quyền địa phương đã quan tâm hỗ trợ đồng bào xây dựng không gian văn hóa, khôi phục lễ hội, truyền dạy nghề dệt, thêu trang phục truyền thống.

Đồng bào Hà Nhì đã biết kết hợp giữa bảo tồn và phát triển, biến di sản thành nguồn lực du lịch văn hóa đặc sắc, thu hút du khách, tạo sinh kế bền vững. Ngày hội văn hóa, Tết cổ truyền Hà Nhì không chỉ là dịp tôn vinh bản sắc dân tộc, mà còn là minh chứng sinh động cho sức sống bền bỉ của văn hóa Việt nơi biên giới.

Trong bức tranh hội nhập, những giá trị ấy không chỉ là niềm tự hào của đồng bào Hà Nhì, mà còn góp phần làm giàu thêm kho tàng di sản văn hóa Việt Nam. Khi những điệu múa Xòe, lời hát Xa Nhà Ca vang vọng giữa đại ngàn, cũng là lúc ta thấy được sức sống mạnh mẽ của một dân tộc biết biến di sản thành động lực phát triển, biết gìn giữ văn hóa như giữ lấy chính hồn cốt mình.

Ngày nay, khi du lịch cộng đồng đang trở thành hướng đi bền vững, Tết của người Hà Nhì chính là “bản sắc mời gọi” du khách gần xa. Đến Thu Lũm vui Tết cùng đồng bào Hà Nhì, bạn sẽ được hòa mình trong không khí hội xuân rộn ràng, chiêm ngưỡng sắc phục rực rỡ, thưởng thức ẩm thực độc đáo và lắng nghe những câu chuyện kể bên bếp lửa về tình người vùng biên.

Nghệ thuật diễn xướng và nghệ thuật xòe của người Hà Nhì – di sản văn hóa phi vật thể quốc gia hôm nay đang mời gọi thân thương gửi tới mọi du khách: Hãy đến để cảm nhận, để yêu hơn đất và người nơi phên dậu Tổ quốc; để thấy rằng, trong nhịp sống hiện đại, những giá trị văn hóa vẫn đang được gìn giữ, lan tỏa và hồi sinh mạnh mẽ từ trái tim người vùng cao.