Pháp luật các nước qui định thế nào với y, bác sĩ 'bán hàng’ - Việt Nam có buông lỏng?

Tháng 4/2025, Bộ Công an triệt phá một đường dây sản xuất và phân phối sữa bột giả quy mô lớn, làm giả gần 600 nhãn hiệu, trong đó có sản phẩm dành cho người tiểu đường, suy thận, trẻ sinh non và phụ nữ mang thai. Hai doanh nghiệp liên quan - Rance Pharma và Hacofood Group - đã thu lợi bất chính gần 500 tỷ đồng sau 4 năm hoạt động.

Kho sữa giả của các đối tượng trong vụ 573 nhãn hiệu sữa giả

Vụ việc không chỉ gióng lên hồi chuông cảnh báo về an toàn thực phẩm, mà còn phơi bày lỗ hổng trong quản lý quảng cáo thực phẩm chức năng (TPCN), đặc biệt là tình trạng lợi dụng hình ảnh bác sĩ, dược sĩ để tăng độ tin cậy cho sản phẩm. Trong bối cảnh TPCN ngày càng phổ biến tại Việt Nam, việc “mượn danh” chuyên gia y tế trong quảng cáo tiềm ẩn nguy cơ khiến người tiêu dùng mất cảnh giác và tin tưởng sai lệch.

Trước thực trạng này, ngày 17/4/2025, Bộ Y tế đã ban hành Văn bản 2310/BYT-ATTP, cấm chuyên gia y tế tham gia quảng cáo TPCN nếu gây hiểu lầm cho người tiêu dùng. Đây là bước tiến quan trọng nhằm tăng tính minh bạch và bảo vệ người tiêu dùng trước các hình thức quảng cáo phiến diện.

Bài viết sẽ phân tích kinh nghiệm quốc tế trong quản lý quảng cáo TPCN có sự tham gia của chuyên gia y tế, từ đó rút ra bài học và đề xuất chính sách phù hợp cho Việt Nam.

Kinh nghiệm quốc tế

Liên minh châu Âu (EU): Quy định nghiêm ngặt về quảng cáo TPCN

Hoạt động quảng cáo TPCN tại EU được kiểm soát nghiêm ngặt theo Quy định (EC) số 1924/2006 về tuyên bố dinh dưỡng và sức khỏe. Theo đó, bất kỳ nội dung quảng cáo nào đề cập đến lợi ích sức khỏe của sản phẩm đều phải dựa trên các tuyên bố đã được Cơ quan An toàn Thực phẩm châu Âu (EFSA) thẩm định khoa học và được Ủy ban châu Âu phê duyệt chính thức.

EU nghiêm cấm việc sử dụng hình ảnh, lời khuyên hoặc khuyến nghị của bác sĩ, chuyên gia y tế hay tổ chức y khoa trong quảng cáo thương mại. Ảnh minh họa

Đặc biệt, Điều 12 của quy định này nghiêm cấm việc sử dụng hình ảnh, lời khuyên hoặc khuyến nghị của bác sĩ, chuyên gia y tế hay tổ chức y khoa trong quảng cáo thương mại các sản phẩm thực phẩm, kể cả khi sản phẩm đó đã được đánh giá. Mục tiêu của quy định là ngăn chặn việc doanh nghiệp lợi dụng uy tín chuyên môn để dẫn dắt niềm tin của người tiêu dùng. Chính sách này đã góp phần định hình nên một môi trường truyền thông minh bạch, khách quan và đặt sức khỏe cộng đồng lên hàng đầu.

Hàn Quốc: Cấm sử dụng hình ảnh chuyên gia y tế trong quảng cáo TPCN

​Hàn Quốc đã ban hành các quy định nghiêm ngặt nhằm kiểm soát việc quảng cáo TPCN, đặc biệt là cấm sử dụng hình ảnh bác sĩ, dược sĩ hoặc các biểu tượng y tế trong quảng cáo. Mục tiêu của quy định này là ngăn chặn việc lợi dụng uy tín của chuyên gia y tế để quảng bá sản phẩm chưa được chứng minh hiệu quả, đảm bảo thông tin quảng cáo trung thực và bảo vệ người tiêu dùng.​

Theo Luật Thực phẩm Chức năng Sức khỏe (Health Functional Foods Act), việc quảng cáo TPCN không được phép sử dụng hình ảnh hoặc biểu tượng liên quan đến chuyên gia y tế, nhằm tránh gây hiểu lầm về tính chất và hiệu quả của sản phẩm. Các quy định này được thiết lập để đảm bảo rằng thông tin quảng cáo không gây hiểu lầm cho người tiêu dùng và không tạo ra ấn tượng sai lệch về sản phẩm.​

Bên cạnh đó, Hàn Quốc cũng đã áp dụng các biện pháp khác để kiểm soát quảng cáo TPCN, bao gồm yêu cầu các nhà sản xuất và nhà phân phối phải tuân thủ các tiêu chuẩn về ghi nhãn và quảng cáo, cũng như cung cấp thông tin chính xác về thành phần và công dụng của sản phẩm.

Nhật Bản: Hạn chế quảng cáo gây hiểu lầm

Cụ thể, Luật Chống Khuyến mãi và Biểu hiện Sai lệch cấm các quảng cáo sử dụng hình ảnh chuyên gia y tế như bác sĩ, dược sĩ hoặc biểu tượng y tế nếu điều này có thể khiến người tiêu dùng hiểu lầm về hiệu quả của sản phẩm. Mục tiêu của quy định này là ngăn chặn việc lợi dụng uy tín của chuyên gia y tế để quảng bá sản phẩm chưa được chứng minh hiệu quả, đảm bảo thông tin quảng cáo trung thực và bảo vệ người tiêu dùng.​

Ngoài ra, Luật Thúc đẩy Sức khỏe cũng nghiêm cấm việc sử dụng các biểu hiện phóng đại hoặc gây hiểu lầm trong quảng cáo TPCN. Các quảng cáo không được phép tuyên bố hoặc ngụ ý rằng sản phẩm có thể điều trị, ngăn ngừa hoặc chữa khỏi bệnh tật, trừ khi có bằng chứng khoa học rõ ràng và được cơ quan chức năng phê duyệt.​

Việc vi phạm các quy định này có thể dẫn đến các hình phạt nghiêm khắc, bao gồm lệnh ngừng quảng cáo, phạt tiền hoặc thậm chí truy cứu trách nhiệm hình sự đối với các cá nhân và tổ chức liên quan.​

Hoa Kỳ: Kiểm soát nội dung quảng cáo TPCN

​Tại Hoa Kỳ, việc quảng cáo TPCN được giám sát chặt chẽ bởi Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm (FDA) và Ủy ban Thương mại Liên bang (FTC). Mặc dù không có lệnh cấm cụ thể đối với việc sử dụng hình ảnh chuyên gia y tế trong quảng cáo TPCN, nhưng mọi tuyên bố về lợi ích sức khỏe phải được hỗ trợ bởi bằng chứng khoa học đáng tin cậy.​

Theo hướng dẫn mới nhất của FTC, các tuyên bố về lợi ích sức khỏe trong quảng cáo TPCN cần được chứng minh bằng "bằng chứng khoa học đáng tin cậy và có năng lực". Điều này bao gồm các nghiên cứu, phân tích hoặc thử nghiệm được thực hiện một cách khách quan bởi các chuyên gia trong lĩnh vực liên quan, sử dụng các phương pháp được chấp nhận rộng rãi trong cộng đồng khoa học.​

FTC cũng nhấn mạnh rằng các nhà quảng cáo phải đảm bảo rằng mọi tuyên bố, dù là trực tiếp hay gián tiếp, đều không gây hiểu lầm cho người tiêu dùng. Việc sử dụng hình ảnh chuyên gia y tế trong quảng cáo có thể tạo ra ấn tượng sai lệch về hiệu quả của sản phẩm nếu không được hỗ trợ bởi bằng chứng khoa học phù hợp.

Bài học chính sách cho Việt Nam

Thứ nhất, Việt Nam cần chính thức luật hóa quy định cấm sử dụng hình ảnh, lời khuyên, hoặc biểu tượng liên quan đến chuyên gia y tế trong quảng cáo TPCN, kể cả gián tiếp. Quy định này nên được tích hợp vào Luật Quảng cáo và Luật An toàn thực phẩm, học hỏi từ Điều 12 của Quy định (EC) 1924/2006 của EU và Luật Thực phẩm Chức năng của Hàn Quốc. Điều này không chỉ góp phần giảm thiểu hiểu nhầm sản phẩm là thuốc chữa bệnh mà còn thúc đẩy doanh nghiệp đầu tư nghiêm túc vào chất lượng và thông tin minh bạch thay vì hình ảnh uy tín.

Thứ hai, mọi tuyên bố về công dụng sức khỏe cần được chứng minh bởi bằng chứng khoa học có năng lực tức là các nghiên cứu được thực hiện khách quan, có phương pháp được thừa nhận và do chuyên gia độc lập thực hiện. Điều này giúp giảm thiểu tình trạng quảng cáo thổi phồng, gây nhầm lẫn giữa TPCN và thuốc điều trị, đồng thời bảo vệ người tiêu dùng trước các thông tin sai lệch.

Thứ ba, cơ quan chức năng cần tăng cường giám sát hoạt động quảng cáo TPCN, đặc biệt trên các nền tảng trực tuyến. Việc xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm sẽ góp phần răn đe và nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật của doanh nghiệp. Đồng thời, cần nâng mức phạt hành chính đối với hành vi cố tình vi phạm, và xem xét truy cứu trách nhiệm hình sự đối với các trường hợp quảng cáo sai lệch gây hậu quả nghiêm trọng, như đã được áp dụng tại Nhật Bản.

Thứ tư, Việt Nam cần triển khai các chiến dịch truyền thông đại chúng nhằm phân biệt rõ giữa thực phẩm chức năng và thuốc điều trị, đồng thời cảnh báo về việc lạm dụng hình ảnh chuyên gia trong quảng cáo. Ngoài ra, có thể tích hợp kiến thức về tiêu dùng TPCN vào chương trình giáo dục phổ thông và truyền thông y tế cơ sở. Song song đó, cần có bộ quy tắc đạo đức cho các chuyên gia y tế trong hoạt động phát ngôn, tư vấn hoặc xuất hiện trong truyền thông sản phẩm do các hội nghề nghiệp ban hành và giám sát.