Nhà sử học Dương Trung Quốc: Tinh thần ‘giới Công Thương’ 80 năm vẹn nguyên giá trị

Bộ Quốc dân Kinh tế và tầm nhìn chiến lược từ ngày đầu lập nước

- Thưa ông, nhìn lại lịch sử hình thành Bộ Quốc dân Kinh tế năm 1945 - tiền thân của Bộ Công Thương ngày nay, ông đánh giá như thế nào về tầm nhìn và vai trò của cơ quan này trong những ngày đầu của chính quyền cách mạng non trẻ?

Nhà sử học Dương Trung Quốc: Tôi nhớ một nội dung trong bức thư của Chủ tịch Hồ Chí Minh viết ngày 17/9/1945 gửi về cho các đồng chí của mình ở Nghệ An, Chủ tịch viết rằng: Đánh đổ chế độ cũ đã là khó nhưng việc còn khó hơn là xây dựng chế độ mới. Trong chế độ mới, Chủ tịch Hồ Chí Minh chọn là Việt Nam dân chủ cộng hòa - một mô thức chính trị phổ biến và hiện đại nhất đương thời. Nhưng bên cạnh đó còn kèm theo ba tiêu ngữ là Độc lập, Tự do, Hạnh phúc. 

Thời điểm đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nghĩ đến lợi ích của người dân và tìm tòi những sáng kiến, hình thức tổ chức để làm kinh tế, để giúp dan, giúp nước. Cho nên trong bức thư ngày 13/10/1945, Bác Hồ có dùng một khái niệm mà tôi cho rằng đó là khái niệm mang tính lịch sử mà giờ đây rất vinh dự chính là tên của bộ chúng ta - là bức thư gửi giới Công Thương. Lúc đó Bác dùng khái niệm kinh tế rất rộng rãi, nhưng lực lượng làm ra của cải vật chất cho xã hội là giới Công Thương. Bởi vì xã hội ta truyền thống là một xã hội nông nghiệp, "di nông vi bản" (láy nông nghiệp làm gốc) thì tinh thần dĩ nông vi bản vẫn giữ. Song, để phát triển nông nghiệp mạnh lên thì lực lượng quyết định cho sự phát triển chính là thương mại và công nghiệp. Cho nên Bác dùng từ “giới Công Thương” là định vị lại nghề nghiệp và chức năng xã hội của họ. Sau này, trong tất cả những tư tưởng của mình, Bác luôn hướng đến mục tiêu tối thượng là “dân giàu nước mạnh”. Mà muốn dân giàu, nước mạnh thì giới Công Thương phải vào cuộc. Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa sẽ phục vụ, hỗ trợ cho giới Công Thương phát triển.

Những dấu ấn lịch sử

- Trong suốt 80 năm qua, Bộ Công Thương đã trải qua nhiều giai đoạn lịch sử: Kháng chiến, bao cấp, đổi mới và hội nhập quốc tế. Theo ông, đâu là những dấu ấn lịch sử quan trọng nhất khẳng định vị trí của Bộ trong tiến trình phát triển đất nước?

Nhà sử học Dương Trung Quốc: Có thể nói, chúng ta có cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, xóa sạch những tàn dư của chế độ cũ nhưng để xây dựng một chế độ mới thì rất khó khăn.

Giai đoạn đầu, nền kinh tế chúng ta chủ yếu là nền kinh tế nông nghiệp, bởi vì những cơ sở công nghiệp vẫn nằm trong tay người Pháp. Nhưng trong phát triển nông nghiệp, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhìn thấy điều quan trọng là phải phát triển nông nghiệp tiên tiến. Một trong các bức thư gửi cho những người lãnh đạo Hoa Kỳ, Bác đã nói rằng, cho tôi được gửi 50 thành viên ưu tú nhất sang Hoa Kỳ để học hỏi về công nghệ, nhất là công nghệ phục vụ nông nghiệp. Ngay từ đó, Chủ tịch đã nghĩ đến chuyện phải xây dựng được một nền nông nghiệp tiên tiến. Tất cả những nền tảng ấy tạo ra cơ hội để phát triển kinh tế bền vững sau này.

Thế nhưng rất tiếc là năm 1946, cả nước đã bước vào cuộc chiến chống thực dân Pháp, Bộ Kinh tế quốc dân chỉ còn thu hẹp lại quản lý ở những khu giải phóng, quản lý các nguồn thu, trong đó có cả nguồn viện trợ nước ngoài. Đến năm 1954, chúng ta giải phóng ít nhất một nửa đất nước ở miền Bắc, Bộ Công Thương bước vào giai đoạn mới với mục tiêu xây dựng kinh tế kế hoạch hóa theo nhiều mô hình và của Liên Xô, Trung Quốc. Có thể nói, mô hình này đã giúp chúng ta tổ chức hoạt động kinh tế. Chúng ta đã hình thành khu gang thép Thái Nguyên, có ngành công nghiệp nhẹ, công nghiệp nặng ở Hà Nội. Mô hình này phù hợp và đồng thời khi phát triển chia ra 2 phần là nội thương và ngoại thương.

Từ năm 1995 trở đi, khi Việt Nam hội nhập với thế giới, rồi tham gia WTO đã chứng kiến được sự phát triển kinh tế vượt bậc. Có lẽ Việt Nam là một trong những quốc gia hội nhập sâu nhất, tham gia nhiều hiệp ước quốc tế về thương mại, kinh tế song phương đa phương và tạo ra một hệ sinh thái để phát triển. Đây chính là dấu ấn đặc biệt mà Bộ Công Thương đóng góp vai trò vô cùng đặc biệt.

Sứ mệnh mới trong kỷ nguyên hội nhập và công nghiệp xanh

- Hiện nay, Bộ Công Thương đang gánh trọng trách lớn trong hội nhập kinh tế quốc tế, chuyển đổi số thị trường nội địa và phát triển công nghiệp. xanh, bền vững. Ông nhìn nhận thế nào về sứ mệnh mới này nếu đặt trong mạch nguồn lịch sử 80 năm?

Nhà sử học Dương Trung Quốc: Cá nhân tôi nghĩ, nếu nhìn vào góc độ lịch sử, trân trọng truyền thống thì cái tên Bộ Công Thương vẫn còn nguyên giá trị nhưng giai đoạn tới nội hàm phải bao trùm hơn. Ngành Công Thương bay giờ không còn thu vén trong câu chuyện buôn bán, sản xuất mà gắn rất mạnh với khoa học - công nghệ, đổi mới để phát triển. Ví dụ với thương mại, thời gian trước chúng ta phải có cửa hàng đẹp, to, ở nơi đắc địa, phải đầu tư một nguồn lực lớn. Nhưng bay giả thương mại điện tử phát triển thì không cửa hàng miễn sao giao hàng nhanh, giá rẻ, chất lượng tốt nhất. Vậy thì tư duy phải thay đổi, phải hướng tới phát triển công nghệ, đầu tư thiết bị, hệ thống logistics ngày càng đồng bộ, hiệu quả.

Chúng ta đã có trải nghiệm của 80 năm xây dựng nền kinh tế với nhiều giai đoạn khác nhau, song câu chuyện thời sự lúc này là hội nhập với thể giới. Kể cả khi gặp khó khăn về thuế quan là vấn đề nổi trội cả thế giới phải ứng phó thì tôi nghĩ với kinh nghiệm của mình trong 80 năm hình thành nền kinh tế từ Bộ Quốc đàn kinh tế đến nay, Việt Nam hoàn toàn có khả năng vượt qua được.

Xin cảm ơn ông!