Chặn 'vòi' đa cấp 'ma' núp bóng giấy phép hợp pháp

“Lách luật” bằng mua bán giấy phép

Bán hàng đa cấp vốn là một mô hình kinh doanh hợp pháp nếu được thực hiện minh bạch và đúng luật. Tuy nhiên, thời gian qua, xuất hiện tình trạng các doanh nghiệp có dấu hiệu kinh doanh bất chính tìm cách lách luật bằng cách mua lại giấy phép của các công ty bán hàng đa cấp hợp pháp để hoạt động. Hành vi này không chỉ tiềm ẩn rủi ro lớn cho xã hội mà còn đặt ra thách thức đối với cơ quan quản lý trong việc ngăn chặn các hình thức lừa đảo tinh vi.

Theo số liệu từ Bộ Công Thương, tính đến tháng 3 năm 2025, cả nước chỉ còn 18 doanh nghiệp được cấp phép hoạt động bán hàng đa cấp, giảm 48 doanh nghiệp so với năm 2016. Sự sụt giảm này là kết quả của quá trình siết chặt quản lý nhằm loại bỏ các doanh nghiệp hoạt động kém minh bạch.

Mặc dù số lượng doanh nghiệp trong ngành này giảm, nhưng vẫn có nhiều doanh nghiệp có nhu cầu gia nhập thị trường. Chỉ tính riêng trong 2 năm gần đây nhất 2023 - 2024 đã có 10 doanh nghiệp nộp hồ sơ đề nghị cấp giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp đến Bộ Công Thương. Tuy nhiên, không có doanh nghiệp nào đáp ứng đầy đủ các điều kiện theo quy định của pháp luật. Trong khi đó, từ năm 2017 đến nay, Bộ Công Thương chỉ cấp mới giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp cho 4 doanh nghiệp.

Trong khi việc thẩm định, cấp mới giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp được thực hiện rất chặt chẽ, nghiêm ngặt thì thời gian qua đã xuất hiện tình trạng đáng lo ngại là thay vì xin cấp mới giấy chứng nhận - vốn phải đáp ứng nhiều tiêu chí khắt khe - một số cá nhân và tổ chức có ý định kinh doanh đa cấp bất chính đã chọn cách mua lại doanh nghiệp đang sở hữu giấy phép hợp pháp.

Sau khi mua lại, các doanh nghiệp này chỉ cần thực hiện thủ tục thay đổi chủ sở hữu tại cơ quan đăng ký kinh doanh, sau đó tiến hành đăng ký sửa đổi, bổ sung giấy phép hoạt động để cập nhật thông tin. Về hình thức, mọi thủ tục đều tuân thủ quy định pháp luật, khiến cơ quan chức năng khó có thể phát hiện ra dấu hiệu bất thường ngay từ đầu.

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, PGS. TS Ngô Trí Long - Chuyên gia kinh tế - cho hay, việc mua bán doanh nghiệp có giấy phép bán hàng đa cấp về bản chất không vi phạm pháp luật. Tuy nhiên, nếu chủ sở hữu mới có dấu hiệu lừa đảo, lợi dụng mô hình này để huy động tài chính trái phép, chiếm đoạt tài sản của người tham gia thì đây là một nguy cơ lớn cần phải kiểm soát.

Thực tế đã ghi nhận nhiều trường hợp các cá nhân từng hoạt động trong những doanh nghiệp đa cấp tai tiếng, bị tố cáo lừa đảo, sau đó mua lại một công ty có giấy phép hợp pháp để tiếp tục kinh doanh. “Điều này đặt ra thách thức lớn đối với công tác quản lý, bởi theo quy trình hiện tại, khi chủ sở hữu thay đổi, cơ quan chức năng không có quyền từ chối cập nhật thông tin trừ khi phát hiện vi phạm rõ ràng” - vị chuyên gia nói.

Phân tích kỹ hơn về những hệ lụy tiềm ẩn của hành vi mua bán giấy phép này, PGS. TS Ngô Trí Long cho hay, các doanh nghiệp bị thâu tóm bởi những cá nhân có ý định lừa đảo có thể biến tướng hoạt động bán hàng đa cấp thành mô hình Ponzi - tức lấy tiền của người tham gia sau để trả cho người tham gia trước, mà không có hoạt động kinh doanh, trao đổi hàng hóa thực chất. “Khi mạng lưới mở rộng đến một mức độ nhất định, mô hình này sụp đổ, gây thiệt hại nghiêm trọng cho hàng chục nghìn người tham gia” - ông Long nhận định.

Bên cạnh đó, là tiềm ẩn nguy cơ mất kiểm soát số lượng người tham gia. Theo số liệu báo cáo của Bộ Công Thương, Việt Nam có hơn 732.000 người tham gia bán hàng đa cấp, trung bình mỗi doanh nghiệp có 36.000 thành viên. Một số công ty lớn có số lượng người tham gia lên tới hơn 250.000 người. Khi các công ty này rơi vào tay chủ sở hữu mới với mục đích trục lợi, hậu quả có thể rất nghiêm trọng.

“Nếu chủ sở hữu mới có động cơ không trong sạch, họ có thể lợi dụng mạng lưới sẵn có để lừa đảo hàng loạt, khiến hàng nghìn người bị ảnh hưởng về tài chính”, vị chuyên gia nêu.

Chặn vòi bạch tuộc đa cấp '‘ma’'

Bộ Công Thương đã và đang tìm cách ngăn chặn tình trạng này, tuy nhiên, theo đại diện Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia, việc giám sát các giao dịch mua bán doanh nghiệp vô cùng khó khăn.

“Chúng tôi đã áp dụng nhiều biện pháp kỹ thuật để kiểm tra, nhưng do thủ tục pháp lý không yêu cầu xác minh chủ sở hữu mới một cách chặt chẽ, nên một số cá nhân có lý lịch xấu vẫn có thể sở hữu doanh nghiệp bán hàng đa cấp hợp pháp” - Đại diện Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia - cho biết.

Trước thực trạng này, các chuyên gia và nhà quản lý đều cho rằng cần có những biện pháp mạnh mẽ hơn để ngăn chặn hành vi lợi dụng kẽ hở pháp luật. Theo đó, cần thắt chặt điều kiện chuyển nhượng doanh nghiệp đa cấp, bổ sung quy định yêu cầu thẩm tra lý lịch và năng lực tài chính của chủ sở hữu mới trước khi cho phép thay đổi thông tin đăng ký.

Bên cạnh đó, tăng cường giám sát sau chuyển nhượng. “Bộ Công Thương cần có cơ chế giám sát đặc biệt đối với các doanh nghiệp vừa thay đổi chủ sở hữu để kịp thời phát hiện dấu hiệu bất thường” - PGS. TS Ngô Trí Long đề xuất.

Đồng thời, cần công khai danh sách doanh nghiệp chuyển nhượng, bởi việc minh bạch thông tin về các thương vụ mua bán doanh nghiệp đa cấp sẽ giúp người tiêu dùng và nhà đầu tư có thêm cơ sở để đánh giá rủi ro.

Cuối cùng là cần tăng mức xử phạt đối với hành vi lừa đảo đa cấp. “Cần có chế tài nghiêm khắc hơn, thậm chí truy cứu trách nhiệm hình sự đối với cá nhân có dấu hiệu lợi dụng mô hình đa cấp để lừa đảo” - vị chuyên gia khuyến nghị.

Có thể khẳng định, mô hình bán hàng đa cấp không xấu nếu được vận hành đúng luật và minh bạch. Tuy nhiên, khi có những cá nhân, tổ chức lợi dụng kẽ hở pháp lý để hoạt động trái phép, nó có thể trở thành công cụ lừa đảo quy mô lớn, gây ảnh hưởng tiêu cực đến hàng trăm nghìn người. Việc siết chặt quản lý, kiểm soát chặt chẽ các giao dịch mua bán doanh nghiệp đa cấp là một yêu cầu cấp thiết để bảo vệ người tiêu dùng và đảm bảo sự minh bạch của thị trường.