Đột phá nào cho tương lai năng lượng Việt Nam?

Trong giai đoạn 2015-2020, ngành năng lượng Việt Nam ghi nhận sự phát triển vượt bậc, đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. PGS.TS. Vũ Văn Hà, nguyên Phó Tổng biên tập Tạp chí Cộng sản, đánh giá đây là thời kỳ bứt phá mạnh mẽ với tổng năng lượng sơ cấp tăng trung bình 8,7% mỗi năm, tổng tiêu thụ năng lượng sơ cấp tăng 6,8%/năm. Đặc biệt, tổng sản lượng điện sản xuất và nhập khẩu năm 2020 đạt 247 tỷ kWh, tăng 1,5 lần so với năm 2015.

Thách thức trong hành trình đảm bảo an ninh năng lượng

Ngành dầu khí đóng góp 7-10% ngân sách nhà nước mỗi năm, trong khi ngành than đáp ứng đủ nhu cầu trong nước, nhất là trong sản xuất điện. Đồng thời, chất lượng xăng dầu được nâng cao, hệ thống cung ứng phủ rộng khắp cả nước, đáp ứng nhu cầu doanh nghiệp và người dân.
Đáng chú ý, năng lượng tái tạo đã đạt bước tiến vượt bậc với sự hình thành các trung tâm điện gió, điện mặt trời tại nhiều địa phương. Đến cuối năm 2020, tổng công suất năng lượng tái tạo đạt 6.000 MW, chiếm khoảng 10% tổng công suất điện cả nước, góp phần đa dạng hóa nguồn cung, phù hợp với xu thế chuyển đổi năng lượng toàn cầu.

Với cách tiếp cận đồng bộ và hợp lý, Việt Nam có thể vượt qua thách thức về năng lượng, vừa đáp ứng nhu cầu tăng trưởng, vừa bảo vệ môi trường. Ảnh: Asia Power

Tuy nhiên, Việt Nam phải đối mặt với những thách thức lớn. Từ năm 2015, nước ta chuyển từ xuất khẩu sang nhập khẩu năng lượng với tỷ lệ nhập khẩu năng lượng sơ cấp tăng từ 8,4% (2015) lên 48% (2020). Hạ tầng năng lượng còn chậm phát triển, khi chỉ 13/63 quy hoạch tỉnh được phê duyệt tính đến tháng 9/2023, ảnh hưởng lớn đến tiến độ triển khai các dự án. Những vấn đề như thiếu xăng dầu cục bộ năm 2022, thiếu điện một số thời điểm năm 2023, cùng sự phụ thuộc ngày càng lớn vào nhập khẩu đã làm tăng áp lực đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia.

Theo Quy hoạch điện VIII, nhu cầu năng lượng sẽ tăng gấp ba lần vào năm 2030 và gấp tám lần vào năm 2050 so với năm 2019. Mức nhập khẩu năng lượng ước tính chiếm tới 3/4 tổng nhu cầu tiêu thụ, đặt ra yêu cầu cấp thiết về các giải pháp đột phá. Để đạt mục tiêu trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045, tốc độ tăng trưởng năng lượng cần đạt gấp 1,5 lần tốc độ tăng trưởng GDP. Điều này đòi hỏi mức tăng trưởng bình quân hàng năm phải đạt trên 9% vào năm 2025 và duy trì ở mức hai con số đến năm 2030.

PGS.TS. Vũ Văn Hà nhấn mạnh, để hiện thực hóa kịch bản tăng trưởng này, Việt Nam cần sự quyết tâm lớn từ cả hệ thống chính trị và các giải pháp mang tính chiến lược, đảm bảo sự phát triển bền vững trong bối cảnh hội nhập và cạnh tranh toàn cầu.

Giải bài toán năng lượng quốc gia

PGS.TS. Vũ Văn Hà, nguyên Phó Tổng biên tập Tạp chí Cộng sản nhấn mạnh, trong bối cảnh nhu cầu năng lượng ngày càng tăng, việc áp dụng các giải pháp đồng bộ và đột phá là yếu tố sống còn. Theo ông, để thúc đẩy phát triển ngành năng lượng, cần tập trung vào năm nhóm giải pháp trọng tâm.

Đầu tiên, cần đẩy mạnh tái cơ cấu nền kinh tế, ưu tiên các ngành sử dụng năng lượng thấp, đồng thời chuyển đổi sang mô hình kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn và kinh tế carbon thấp. Những mô hình này không chỉ giảm hao phí năng lượng mà còn giảm áp lực lên nhu cầu năng lượng tăng cao trong tương lai.

Tiết kiệm năng lượng được xác định là giải pháp thiết yếu để đảm bảo an ninh năng lượng. Theo khảo sát, các hộ gia đình tại Việt Nam tiêu thụ khoảng 35-40% tổng sản lượng điện quốc gia. Nếu ứng dụng công nghệ chiếu sáng bằng đèn LED, có thể tiết kiệm tương đương công suất một nhà máy điện hạt nhân 4.000 MW. Việc sử dụng điều hòa ở mức nhiệt độ thấp cũng là một vấn đề lớn khi gây hao tổn năng lượng và ảnh hưởng sức khỏe. Trong bối cảnh EVN dự báo thiếu hụt 27,7 tỷ kWh vào năm 2025, hành động tiết kiệm điện không chỉ giúp giảm áp lực cung cấp mà còn tăng tính bền vững cho ngành năng lượng.

Thứ ba, việc khảo sát, thăm dò và khai thác tài nguyên năng lượng trong nước cần được đẩy mạnh nhằm giảm sự phụ thuộc vào nguồn cung từ bên ngoài. Hiện tại, năng lượng hóa thạch như than đá và dầu mỏ vẫn chiếm tỷ trọng lớn trong cơ cấu năng lượng, nhưng năng lượng tái tạo đang dần khẳng định vai trò với 15,4% tổng sản lượng điện năm 2022. Điện gió, điện mặt trời và sinh khối là những lĩnh vực đang được khuyến khích phát triển nhờ các chính sách hỗ trợ của chính phủ, nhằm giảm thiểu tác động môi trường và đảm bảo an ninh năng lượng.

Quy hoạch điện VIII được xem là kim chỉ nam cho chuyển đổi năng lượng tại Việt Nam. Theo đó, việc phát triển năng lượng cần gắn liền với xu hướng công nghệ hiện đại, đặc biệt là năng lượng tái tạo và năng lượng thông minh. Chính phủ đã đề ra các cơ chế hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư vào nghiên cứu, đổi mới sáng tạo và thành lập các trung tâm nghiên cứu năng lượng. Các chương trình trọng điểm như nghiên cứu chế tạo thiết bị năng lượng, ứng dụng năng lượng mới và tiết kiệm năng lượng sẽ đóng vai trò quyết định trong chiến lược này.

Cuối cùng, Việt Nam cần mở rộng quan hệ quốc tế để đảm bảo nguồn cung năng lượng ổn định. Các quốc gia như Trung Quốc, Mỹ, Nhật Bản và EU đã và đang thúc đẩy ngoại giao năng lượng mạnh mẽ nhằm tiếp cận các khu vực giàu tài nguyên. Đối với Việt Nam, cần khai thác hợp lý tài nguyên trong nước và nhập khẩu các nguồn năng lượng mà chúng ta không có lợi thế, như than hay điện. Việc cân đối xuất nhập khẩu năng lượng sẽ góp phần đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia và phát triển kinh tế độc lập, tự chủ.

Theo PGS.TS. Vũ Văn Hà, với cách tiếp cận đồng bộ và hợp lý, Việt Nam hoàn toàn có thể vượt qua thách thức về năng lượng, vừa đáp ứng nhu cầu tăng trưởng, vừa bảo vệ môi trường và hướng đến phát triển bền vững.

2 giải pháp đột phá đảm bảo an ninh năng lượng

PGS.TS. Vũ Văn Hà nhận định, để đảm bảo an ninh năng lượng, Việt Nam cần triển khai hai giải pháp mang tính đột phá: phát triển điện hạt nhân và xây dựng thị trường năng lượng hiện đại.

Theo ông Hà, điện hạt nhân là lựa chọn chiến lược nhằm đáp ứng nhu cầu năng lượng ngày càng tăng cao, trong bối cảnh các nguồn năng lượng truyền thống dần cạn kiệt và năng lượng tái tạo chưa thể phát triển đủ nhanh. Hiện nay, nhiều quốc gia đã kết hợp phát triển điện hạt nhân với năng lượng tái tạo để đảm bảo sự ổn định của hệ thống điện. Với vai trò phụ tải nền, điện hạt nhân không chỉ đảm bảo tính tin cậy mà còn hạn chế tối đa lượng phát thải CO2, tương đương thủy điện và điện gió. Ông Hà chỉ ra, điện hạt nhân đang cung cấp hơn 10% điện năng toàn cầu, chiếm một phần ba lượng điện các-bon thấp, khẳng định đây là nguồn năng lượng tiềm năng cho tương lai.

Ông cũng cho rằng, yêu cầu phát triển điện hạt nhân không phải vấn đề mới nhưng ngày càng cấp thiết trước tình hình nhu cầu tiêu thụ điện của Việt Nam gia tăng liên tục. Các công nghệ điện hạt nhân tiên tiến hiện nay đã đạt tiêu chuẩn an toàn cao, đủ khả năng để Việt Nam xem xét đưa vào triển khai như một phần của cơ cấu năng lượng quốc gia.

Bên cạnh đó, sự cần thiết của việc phát triển thị trường năng lượng hiện đại, coi đây là một giải pháp đột phá khác để đảm bảo an ninh năng lượng. Theo PGS.TS. Vũ Văn Hà cần hoàn thiện thể chế và tạo hành lang pháp lý thông thoáng để thu hút mọi thành phần kinh tế, đặc biệt là kinh tế tư nhân, tham gia phát triển năng lượng. Đồng thời, cần kiên quyết xóa bỏ các biểu hiện bao cấp, độc quyền và cạnh tranh không lành mạnh trong ngành năng lượng.

Chính sách giá năng lượng, theo ông Hà, là yếu tố quan trọng để thúc đẩy thị trường. Việc đưa giá năng lượng về mức phản ánh đúng giá trị đầu vào không chỉ giúp minh bạch hóa thị trường mà còn khuyến khích đầu tư vào sản xuất và cung cấp năng lượng, góp phần đa dạng hóa nguồn cung và đảm bảo an ninh năng lượng dài hạn.